मधेशले उपेन्द्रलाई त्यागे कि उपेन्द्रले मधेशलाई ?

जब विस्तारै उपेन्द्र यादव आफूलाई क्षेत्रीय पार्टी वा मधेश केन्द्रित पार्टीबाट आफुलाई अलग्याएर राष्ट्रिय पार्टीका नेता बन्ने धुनमा लाग्नुभयो त्यसपछि उहाँको राजनीतिक ग्राफको गम्भीरता पूर्वक अध्ययन गर्नुभयो भने तपाईले सजिलै अनुमान सक्नु हुन्छ ।

–अनन्त अनुराग,
राजनीतिमा एउटा नेता बन्न धेरै कुराले भूमिका खेलेका हुन्छन् । राजनीतिक नेतृत्व निर्माणका कैयौं चरण पार गरेपछि मात्रै नेतृत्वको गुण हासिल गरेका हुन्छन् । मधेशको समकालिन इतिहासमा धेरै नेतृत्व उदाए र समयसँगै धेरै अस्ताए पनि । एउटा नेतृत्व निर्माण गर्न समाजको धेरै ठूलो लगानी भएका हुन्छन् । एउटा नेतृत्वको गलत निर्णय वा अवसानले व्यक्तिलाई त खासै फरक नपर्ला तर समाज र समुदायले एउठा ठूलो मूल्य चुकाउनु परेका हुन्छन् ।

नेता र नेतृत्वमा तात्विक भिन्नता छ । दुःखद के छ भने हाम्रो मुलुकमा नेता धेरै छन् तर नेतृत्वको क्षमता भएका कोही पनि भएनन् । जुन देशको जनताले नेतृत्व क्षमता नभएका नेता पाएका छन् त्यहाँका जनताले पाउने दुःख नै हो । नेपाली शब्दकोशले नेता भन्नाले कुनै राजनीतिक दल वा जनसमुदायलाई असल बाटो देखाउने, कुनै समाजमा नेतृत्व दिने, अगुवा, नाइकेलाई जनाउँदछ भनेको छ । शाब्दिक अर्थ हेर्दा नेता व्यक्ति विशेष हुन्छ । नेता विभिन्न प्रक्रियाबाट जन्मन्छन् वा जन्माइन्छ । काम गर्दै जाँदा उसको कार्य, विचार वा व्यवहारबाट प्रभावित भई नेता मान्ने तथा नेता बन्ने परम्परागत अवधारणा हो ।

नेतृत्व भनेको कुनै दल वा जनसमुदायको सामुदायिक कल्याण गर्न गरिने मार्ग प्रदर्शन हो । नेताको काम नेतृत्व हो भनि नेपाली बृहत शब्दकोशले शाब्दिक अर्थ लगाएको छ । नेतृत्व व्यक्ति नभएर गुणसँग सम्बन्धित विषय हो । नेता हुँदैमा नेतृत्व र नेतृत्वको गुण हुँदैमा नेता बन्ने अवसर पाउँदछन् भन्ने पनि हुँदैन । माथि उल्लेख गरिएका विधि र प्रक्रियाबाट आएको नेताको सफलता वा असफलता यही नेतृत्वशैलीको कसीमा परीक्षण हुने गर्दछ र गर्नुपर्दछ ।

माथिको परिभाषालाई आधार मानेर भन्नुपर्दा, मधेश र मधेशी जनताले नेता कहिले पनि खोजेको हुदैं होइन, एउटा असल नेतृत्व खोजेका थिए । दुर्भाग्य अपवादबाहेक वर्तमान अवस्थामा कोही पनि असल नेतृत्वको कित्तामा उभिन सकेनन् वा उभिने लायक भएनन ।

यद्यपी, चार दशकदेखि मधेशका जनता र समाजले नेताहरुमाथि थुप्रै लगानी गरे र अझै पनि गरी रहेका छन् । मधेशी जनताले नेतामाथी लगानी गरे अनुसारको फल प्राप्ति भयो कि भएन ? यो प्रश्नको सपाट उत्तर भने कसैले दिन सक्ने स्थिती छैन । कसैले उत्तर दिए पनि गोलमटोल उत्तरबाहेक सन्तुष्ट हुने उत्तर पाउन कठिनै छन् ।

खैर सैद्धान्तिक बहसको विषयलाई अर्काे कुनै लेखमा बुद्धिबिलास गरौंला । तर, अहिलेको यो विषय किन उठान गरे भने २०६३\०६४ पछि मधेशका जनताले सबै भन्दा बढी लगानी गरेका नेता कोही हुनुहुन्छ भने उहाँ हुनुहुन्छ, जनता समाजवादी पार्टी नेपालका अध्यक्ष ‘उपेन्द्र यादव’ । उपेन्द्र यादव आफूलाई नेता भन्दा उठेर आफनो नेतृत्व क्षमता कति देखाउन सफल हुनुभयो वा विफल हुनुभयो, उहाँको पक्षमा वकालत गर्नेहरुले अनेकाअनेक तर्कहरु पेश गर्न सक्छन् । विपक्षमा भएकाले पनि सैयौं तर्कहरु अगाडि सारेर विफल भएको पुष्टि गर्न सक्लान तर केही यस्ता यो गर्ने जिम्मा तपाईमाथि नै छाडे ।

उपेन्द्र यादवलाई लाग्दो हो, मैले प्रचण्डलाई यति गुण लगाएको छु, प्रचण्डले मलाई एक पटक कसो ‘नैयापार’ नलगाउलान् र ? तर स्थिती फेरिएको छ, प्रचण्ड फेरिएका छन, प्रचण्डका दृष्टिकोण फेरिएको छ, प्रचण्डका प्राथमिकताहरु फेरिएका छन ।

एक समय थियो राज्यसत्ताका सञ्चालक १० वर्षे जनयुद्ध गरेका पुष्पकमल दाहाल ‘प्रचण्ड’ भन्दा बढी उपेन्द्र यादवसँग त्रसित हुन्थे । यो मैले व्यक्तिगत रुपमा मधेश आन्दोलनपछि धेरै पटक अनुभव गरेको विषय पनि हो । एउटा दबिएका समाजको आम जनताको हैसियतमा यो विषय मेरो लागि पनि गर्व गर्ने विषय पनि थियो ।

मैले उपेन्द्र यादवसँग राज्यसत्ता किन यति त्रसित भएको होला भनेर बारम्बार आफैंलाई प्रश्न पनि गर्थे । एक साँझ स्वर्गीय प्रदीप गिरीसँग संक्षिप्त प्रश्न गरेको थिए, उहाँको उत्तर थियो, ‘अनुराग भाई, उपेन्द्र यादवबाट राज्यसत्ता त्रसित भएको होइन, मधेशको एकताबाट राज्यसत्ता त्रसित भएको हो, र अहिले सिङ्गो मधेशले उपेन्द्र यादवलाई बोकेका छन् ।’ स्वर्गीय गिरीको उत्तर मलाई चित्त बुझेको थियो । तर, समय र घटनाक्रमसँग ‘मधेशले उपेन्द्र यादवलाई बोक्न छाडे कि उपेन्द्र यादवले मधेशलाई त्यागे’ यो भने गम्भीर विवेचनाको विषय हो । मैले यति बुझेको छु कि मधेशी जनअधिकार फोरम नेपालका अध्यक्ष उपेन्द्र यादव र जनता समाजवादी पार्टी नेपालका अध्यक्ष उपेन्द्र यादवमा धेरै फरक छ ।

तर, म यहाँ गौर घटनाको जिकिर गर्न उचित ठान्दछु । गौर घटना मधेशको इतिहासमा एउटा दुर्भाग्यपूर्ण घटना थियो । म हिंसा हत्यामा विश्वास गर्दिन । म मानव अधिकारको रक्षा र कानूनी राज्यको पक्षमा एउटा लोकतन्त्रमाथि विश्वास गर्ने पात्र हुँ । तर जुन परिदृश्यमा गौर घटना भएको थियो । त्यसको कानुनी पक्ष जे जस्तो भएता पनि त्यसमा मैले केही भनि रहनु जरुरी ठान्दिन, न्याय र कानुनी विषय सम्मानीय न्यायालयमाथि छाडि दिउ । तर १७ वर्षसम्म कसैका लागि त्यति ठूलो मुद्दा नबनेको स्थितीमा आज आएर किन अचानक यति चर्चा र कारबाहीको कुरा उठ्यो ? यो भने मुलभुत चासो हो र प्रश्न पनि हो ।

मेरो व्यक्तिगत बुझाईमा यो विषय माथि उल्लेख गरिए झै जति बेलासम्म मधेशले उपेन्द्र यादवलाई बोके, त्यतिबेलासम्म मधेश र उपेन्द्र यादवमाथि प्रश्न गर्ने आँट र साहास कसैले पनि गर्न सकेनन् । मधेशी जनताको आड र भरोसा उपेन्द्र यादवमाथि रहेसम्म राज्य सत्ताको लागि सबैलाई चाहिने एउटा प्रमुख ‘अस्त्र’ को रुपमा प्रयोग भइरहे । त्यतिबेला शासकहरुका लागि ‘गौर घटना’ खासै चासोको विषय भएन वा उठाउन उचित ठानेनन् ।

तर, जब विस्तारै उपेन्द्र यादव आफूलाई क्षेत्रीय पार्टी वा मधेश केन्द्रित पार्टीबाट आफुलाई अलग्याएर राष्ट्रिय पार्टीका नेता बन्ने धुनमा लाग्नुभयो त्यसपछि उहाँको राजनीतिक ग्राफको गम्भीरता पूर्वक अध्ययन गर्नुभयो भने तपाईले सजिलै अनुमान सक्नु हुन्छ । मधेशबाट आफूलाई दुरी बढाउँदै जाँदा उपेन्द्र यादवले धेरै पटक अप्ठयारो स्थितिको सामना गर्नु परेको छ ।
ठ्याकै अहिलेको अवस्था पनि करिब करिब त्यस्तै हो । उपेन्द्र यादव मधेशमा पहिले भन्दा अहिले कमजोर हुनुभएको छ, उपेन्द्र यादवको शक्तिको श्रोत आम मधेशी जनताले उहाँलाई केवल एक जातिको नेता मात्रै देख्नु, उपेन्द्र यादवको भोट बैंकमा अन्यको हालि मुहाली बढ्दै जानु, हिजो उपेन्द्र यादवसँग रहेका शक्ति आज उनलाई परित्याग गरी उनका प्रधान शत्रुसँग मित्रता गाँस्नु । सत्ता र उपेन्द्र यादवबिच एउटा समानता के छ भने उनी सत्तामा जान जे पनि सम्झौता गर्ने तर ती सम्झौता कुनै पनि लागु नहुने । तर जब प्रश्नहरु गरिन्छ कि सहमति र सम्झौता पुरा भएन अनि सतही र लोक रिझाईका लागि उत्तर दिएर पन्छिन खोज्नुहुन्छ उहाँ । यी सब उपेन्द्र यादवका कमजोर पक्ष हुन् । जसले उपेन्द्र यादवलाई ‘शिकारी’ शैलीमा जालमा फसाएर राजनीतिक एजेण्डालाई कमजोर बनाउँदै मधेशको रापतापको ओज कम भएको बखत ‘तह’ लगाउने उद्देश्यका साथ रचिएको एक ‘चक्रभ्यु’ हो । जसमा उपेन्द्र यादव जानेर वा जनानेर फस्नु भएको छ ।

उपेन्द्र यादवलाई लाग्दो हो, मैले प्रचण्डलाई यति गुण लगाएको छु, प्रचण्डले मलाई एक पटक कसो ‘नैयापार’ नलगाउलान् र ? तर स्थिती फेरिएको छ, प्रचण्ड फेरिएका छन, प्रचण्डका दृष्टिकोण फेरिएको छ, प्रचण्डका प्राथमिकताहरु फेरिएका छन । उपेन्द्र यादवमाथि प्रचण्डको ‘आर्शिवाद’ मात्रैले जोगिने स्थिती छैन । यसका लागि शेरबहादुर देउवा र केपी शर्मा ओलीले पनि उहाँलाई पत्याई दिनु पर्ने हुन्छ । जुन त्यति सजिलो भने छैन । यसर्थ ,उहाँले समय छदैं गम्भीर समिक्षा गर्नु भएन भने लेखेर राख्नुस् उपेन्द्र यादवको अगामी राजनीतिक स्थिती भयावह हुने संकेतहरु देखा परेका छन् । यसबाट जोगिनका लागि उपेन्द्र यादवले कतै दायाँ बायाँ नगरी मधेशको शरणमा जानु पर्दछ । अब फेरि उहाँ मात्रै मधेशको शरणमा गएर हुँदैन, मधेशले पनि अब उनलाई शरणमा स्वीकार गर्न तयार हुनु पर्दछ । तर, कमलामा धेरै पानी बगिसकेको स्थिती छ ।

उपेन्द्र यादवलाई प्रचण्ड, देउवा, ओलीको सत्ता ललिपप जति गुलियो भएता पनि मर्दापर्दा छिमेकी नै साहारा हुने मान्यता छ नि हो । त्यहि हुने सम्भावना छ । जसरी पार्टी विभाजन गर्ने स्थिती बनेपछि रातारात तत्कालिन राजपासँग पार्टी एकता जोगिएको थियो ।

उपेन्द्र यादवलाई अब फेरि पनि कुनै शक्तिले अहिलेको जञ्जालबाट जोगाउन सक्छन् भने त्यो शक्तिको ‘मधेश र मधेशी जनता’ । फेरि जुरुक्कै उपेन्द्र यादवको लागि पुरै मधेश एकसाथ पुनः उठेन भने बुझनुस् केही अनिष्ट हुने प्रायः निश्चित छ ।

त्यसका लागि उपेन्द्र यादव आफूलाई करेक्सन गर्न जरुरी छ । पुनः उपेन्द्र यादवका लागि मधेश जुरुक्क उठ्नका लागि उहाँमाथि लागेको ‘यादववाद’ आरोपलाई झुठो सावित गर्न सक्नु पर्दछ । त्यसका लागि उपेन्द्र यादव अब केवल ‘नेता’ मात्रै भएर सम्भव हुँदैन उनले ‘नेतृत्व’ क्षमता देखाउन सक्नु पर्दछ । के उपेन्द्र यादव ‘नेता’ भन्दामाथि उठेर असल ‘नेतृत्व’को क्षमता प्रर्दशन गर्न सक्नु हुन्छ त ? लेखाजोखा गर्ने जिम्मा तपाईहरु कै । तर अहिले अदृश्य रुपमा जुन खेल सुरु भएको छ यसले संघीयतासँगै मधेशलाई सखाप पार्ने जातिय, धार्मिक द्धन्दको थलो बन्ने प्रायः निश्चित छ ।
(लेखक अनन्त अनुराग पत्रकार हुनहुुन्छ)